Dýpt í ljóðum

Mig minnir að það hafi verið Nietzsche sem sagði eitthvað á borð við:

Sá sem er viss um dýpt hugsana sinna leitast við að vera skýr í framsetningu, sá sem vill virðast djúpur í augum annarra leitast við að vera óskýr, því almúginn álítur allt djúpt sem hann sér ekki til botns í...

Sem er fyndið, ef rétt er, því Nietzsche var margt, en sérstaklega skýrmæltur var hann ekki, a.m.k. ekki alltaf.

Þessari hugleiðingu skaut upp í kollinn á mér þegar ég tók mig til í síðustu viku og las ljóð nokkurra íslenskra ungskálda af kappi. Ég fór að hugsa um það hvers vegna fólk yrkir. Og því meira sem ég las af ljóðum, því sannfærðari varð ég um að allnokkrir gerast ljóðskáld af þeirri ástæðu einni að talandi þeirra er ofvaxinn eyrunum.

Ég skal skýra hvað ég á við.

Eitt ungu skáldanna heitir Kristján Guttesen. Hann hefur komið sér á framfæri með því að selja bækur sínar með mikilli ýtni dauðadrukknu fólki í miðbænum um helgar. Hann er því nokkurskonar Krókódílamaður í íslenskri ljóðlist. Krókódílamaðurinn Guttesen hefur t.d. ort:



Það er alveg sama hve maður rýnir í þetta ljóð. Grunnhugmyndin er aldrei djúp. Vafalaust á þetta að vera voða sniðug pæling um sakramenti kristinna manna eða manneðlið jafnvel en hér er Krókódílamaðurinn augljóslega að svamla í mjög grunnri tjörn. Hann rótar því upp leðjunni í kringum sig svo ekki sjáist til botns og kallar það ljóð.

Hér er það sama á ferðinni. Svona ljóð eru til þúsundum saman hjá íslenskum ungskáldum. Og hvað tákna þau. Yfirleitt eitthvað hugboð. Broca-svæði skáldanna er í fossham allar stundir allra daga og eitthvað hugboð dettur í kollinn á þeim um sniðuga orðaröð eða hugmynd – og hvað gerist? Jú, í stað þess að hlusta á hugmyndirnar og greina hugmyndina er henni slett hálfkaraðri fram í tilraun til að varðveita fyrsta lúkkið. Þetta er það sem ég á við þegar ég segi að talandinn sé ofvaxin eyrunum. Skáldin skilja oft ekki það sem þau yrkja. Og festa sig gjarnan í rembihnút því þegar þau skilja eitthvað til fulls er yfirleitt um að ræða eitthvað nauðaómerkilegt hjal.

Hér þarf auðvitað, til að gæta sanngirni, að benda á þá augljósu staðreynd að ljóð þurfa hreint ekkert alltaf að vera djúp. Og raunar er afar hættulegt að reyna að þvinga ljóð til að vera nokkur skapaður hlutur strangttiltekið. Enda er ég ekki að segja það. Ég er aðeins að segja að eftir ljóðalestrarlotu áttaði ég mig á því að margt í ljóðagerð ungskáldanna er gruggugt vegna þess að þau eru að reyna að virðast djúp. Innámilli eru gullmolar og það eru til góð íslensk ungskáld en þau eru fá og það er langt á milli þeirra. Sviðið er undirlagt af fólki sem situr á hækjum sér og veltir um í lófa sér eigin saur í takmarkalítilli aðdáun.

Þetta á ekki bara við um ljóðskáld. Þetta á við um listamenn yfirhöfuð. Listamenn halda stundum að þeir séu frelsaðir til andlegs lífs sem opinberar sig ekki öllum. Lítil rödd í hausnum á þeim dettur niður um nokkrar áttundir og verður að rödd guðs. Þegar þessi rödd hvíslar að þeim hvatningarorði upptendrast þeir í óumdeilanlegum tilgangi. Sá sem hlustar á guð heyrir ekkert annað. Og þess vegna er svo mikið af listamönnum drasl.

Mig minnir að ég hafi lesið hjá Rafauganu ákúru á hugmyndaheim minn. Nokkuð sem hann hafði til sannindamerkis um að ég gæti ekki verið hann. Það var sú hugmynd sem hann eignaði mér að til væri frummynd þess fagra, góða og sanna og þar héngi ég og sendi eiturpílur í átt til þeirra sem ráfuðu fjær dýrðarljóma frummyndanna en ég teldi boðlegt (mig minnir að þetta hafi verið efni athugasemdarinnar).

Þetta er alröng túlkun á því sem ég er að segja. Allir þeir, sem ég hef veist að með einum eða öðrum hætti, eiga aðeins eitt sammerkt. Það er yfirdrepsskapur. Dauðasyndin í mínum huga er að róta upp eðjunni í grunnri tjörn og láta sem hún sé djúp. Það er það eina sem ég hef ráðist á. Ég get borið takmarkalitla virðingu fyrir heimskasta fólki og álitið fólk stórgáfað sem er fyllilega ósammála mér um grundvallaratriði.

Það sem kveikir í mér andófið (og á vissan hátt lætur rödd guðdómsins hljóma í mínum kolli) er þegar fólk verður uppvíst að hræsni eða falsi. Ég met Eyvind Karlsson t.a.m. mikils fyrir einlægni, ágætar gáfur og hæfileika – en hann var að hræsna þegar hann reyndi að taka prinsippafstöðu gegn illu umtali þegar það beindist að honum sjálfum. Ágúst Borgþór er annað eins dæmi. Gáfaður maður og einlægur alla jafna en átti til (sérstaklega hér áðurfyrr) að detta í hroka.

Íslensk ljóðskáld og samtök þeirra þurfa að gæta þess að svamla ekki öll í sömu tjörn og gera ríkari kröfur hvert til annars. Takast á um málin. Ekki breytast í samfélög eins og skítugu hippasamtökin Saving Iceland þar sem manngildi ræðst af einni óljósri hugsjón og þar fyrir utan eru allir í gúddí. Menn eiga að vera vandir að virðingu sinni. Alvöru skáld taka skáldskap sinn alvarlega og syngja ekki í laglausum kór.

Ádrepa Lesbókarpáfans á ungskáldin þarf að vera þeim vakning. Því þótt sú gusa hafi a.m.k. í aðra röndina verið hreinn hroki og jafnvel öfund, þá var sannleikskorn í henni. Það er of mikið rusl á sveimi. Skáldin eru of upptekin af því að vera í stað þess að gera.